प्रजनन समस्याबारे खुल्दै सुदूरपश्चिमेली महिला

ममता भट्ट, डडेल्धुरा । बैतडीको पाटन नगरपालिका–१० की जानकी भट्टले डडेल्धुरा अस्पताल पुगेर डाक्टरलाई आफ्नो पाठेघरको समस्याबारेमा खुलेर बताईन । ५५ वर्षकी उनी लामो समयदेखि पाठेघर खस्ने समस्याबाट पीडित थिईन । उनले भनिन्, ‘पाठेघर खसेको लामो समय भइसकेको थियो, यो कसलाई भन्नु ? छोरा बुहारीलाई भन्न सकिन । लामो समयदेखि पीडा सहेर बसेकी थिए तर अहिले यसको सहजै शल्यक्रिया हुन्छ भनेर थाहा पाएपछि घर परिवारलाई बताएँ ।’ 

पाठेघर खसेकै कारण उनलाई पिसाव गर्दा पोलेर हैरान हुने गरेको सुनाइन् । १० वर्ष लाज मानेर पीडा लुकाएको बताउदै जानकीले भनिन्, ‘११ वर्षको उमेरमा विहे भयो । सानै उमेरमा विहे भएकै कारण चार छोरा र एक छोरीलाई जन्मदिए । त्यतिबेला महिनावारी नहुँदै कन्यादान ग¥यो भने पुण्य हुन्छ भन्ने अन्धविश्वास कायमै थियो । त्यँहीभएर होला, बा–आमाले सानैमा विहे गरिदिए ।’ 

बझाङको पाथीभेरा गाँउपालिकाकी रमा कु्ँवरको उमेर ४३ वर्ष भयो । सामान्यतया महिलाहरुको ४५ देखि ५० वर्षको उमेरमा महिनावारी सुक्छ । पाठेघर सम्बन्धी समस्या त्यसपछि देखिने गर्छ । डडेल्धुरा अस्पताल परिसरमा भेटिएकी उनले १३ वर्षको उमेरमा विवाह भएको बताईन् । ‘१३ वर्षको उमेरमा विवाह भयो । १६ वर्षमा पहिलो सन्तान जन्माए । २० वर्षमा अर्को सन्तान भयो,’ उनले भनिन्, ‘अहिलेको विहे गर्ने उमेरमा मेरा दुई सन्तान जन्मिसकेका थिए ।’ 

२० वर्षको उमेरदेखि नै पाठेघरमा समस्या देखिएको बताउने राधीकाले २३ वर्षपछि उपचार पाएकी छिन । ‘लाजले मेरो पीडा कसैलाई बताइन, रोगले च्याप्दै गयो । स्थानीय स्वास्थ्य चौकीमा गएर मर्नुभन्दा त सबै पिडा बताए । त्यहाँ शल्यक्रिया गर्नुपर्छ भनेपछि उपचारका लागि डडेल्धुरा अस्पताल आए,’ राधीकाले थपिन् । डडेल्धुराको अमरगढी नगरपालिका–५ की धौली नेपालीको उमेर ४५ वर्ष भयो । उनलाई पिसाब चुहिने समस्या भएको दुई वर्षभयो तर उनले नजिकै रहेको डडेल्धुरा अस्पताल गएर उपचारको प्रयास गरिनन । ‘यस्तो लाजलाग्ने कुरा कसरी भन्ने होला भन्ने लाग्थ्यो, त्यसैले पीडा लुकाएर बसे ।

अहिले सबैले प्रजननन स्वास्थ्यका कुराहरु गर्नथाले, मलाई पनि भन्ने हिम्मत आयो,’ धौलीले भनिन् । धौलीका पाँच छोरी र एक छोरा छन । भन्छिन,‘ढुगां माटोको काम गर्नु पर्छ, अलि आराम गर्न पाए सञ्चो भएको र पीडा कम भएको महसुस गर्छु । आराम गरे खान पाईदैन । भारी बोक्नै पर्छ ।’

सुदूरपश्चिमको दुर्गम भेगका लागि जानकी र राधीका प्रतिनिधि पात्रमात्र हुन् । प्रदेशका ९ जिल्लामा यस्ता पाठेघर खसेर पीडा लुकाएकाहजारौं महिला छन् । संघीयतापछि स्थानीय जनप्रतिनिधिहरुले यो पीडा थाहा पाएपछि स्वास्थ्य शिविर सञ्चालन गर्न थाले । ती शिविरमा अहिले महिलाले खुलेर प्रजनन स्वास्थ्यका समस्या बताउने गरेका छन । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा महिलाको पाठेघर खस्ने समस्या घट्न सकेको छैन । कलिलो उमेरमा विवाह हुनु, कम जन्मान्तरमा बच्चा जन्माउनु, गर्भ र सुत्केरी अवस्थामा आराम गर्न नपाउनु, उचित स्याहार–सुसार नअपनाउनाले पाठेघर खस्ने समस्या हुने गरेको चिकित्सकहरु बताँउछन । 

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा झण्डै ३५ देखि ४० प्रतिशत महिलामा यस्तो समस्या रहेको छ । नेपालका अन्य प्रदेशको तुलनामा सुदूरपश्चिममा यो समस्या बढिरहेको प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालय दिपायल डोटीले जनाएको छ । ‘दुर्गम भेगमा अहिले पनि घरमै बच्चा जन्माउने परिपाटी कायमै छ । घरमा बच्चा जन्माएर मेलापातको काम गरेपछि पाठेघर खस्ने सम्भावना रहेको प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालका स्वास्थ्य निर्देशक डा.जगदिश जोशीले बताए । 

प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालय दिपायलको तथ्यांकअनुसार प्रदेशभर दुई हजार आठ ८७ जना महिला पाठेघर खस्ने समस्याबाट ग्रसित छन । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा तराईका दुई जिल्ला कैलाली र कञ्चनपुर तथा पहाडी क्षेत्रका सात जिल्ला, बैतडी, बझाङ, बाजुरा, डोटी, अछाम, डडेल्धुरा र दार्चुला गरेर कुल ९ जिल्ला छन । पहाडी जिल्लामा मात्रै होईन, सुविधा सम्पन्न अस्पतालहरु रहेका तराईका जिल्लामा पनि पाठेघर खस्ने समस्या उस्तै छ । 

पहाडी भेगका महिलाहरुमा यो समस्या बढि छ । न्यून आयस्रोत भएका अर्थात गरिबीको रेखामुनि रहेका धेरै महिलाहरु यो समस्याले ग्रसित बनिरहेको स्वास्थ्य कार्यालय डडेल्धुराका परिवार नियोजन सुपरभाईजर भवानीसिँह कुवँरले बताए । ‘ग्रामीण क्षेत्रमा वसोवास गर्ने महिलाहरुले गर्भवती र सुत्केरीको समयमा पनि मेलापातमा काम गर्नुपर्ने वाध्यता छ । सुत्केरीको बेला पोषिलो खानेकुरा खानु पर्छ, तर गरिबीले छाकै धान्न समस्या छ । अझ बालविवाह कायमै रहेकाले पनि पाठेघर खस्ने समस्या न्यूनीकरणमा चुनौती बढेको छ,’ कुँवरले भने । 

डडेल्धुरा अस्पतालका स्त्री तथा प्रसुती रोग विशेषज्ञ डा. सुरेन्द्र भट्ट पनि सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लामा पाठेघर खस्ने र प्रजनन स्वास्थ्य समस्या देखिएका बिरामी धेरै रहेको बताउँछन । ‘अस्पताल आउने बिरामीमध्ये ४५ प्रतिशत बिरामी प्रजनन स्वास्थ्य समस्या रहेका बिरामीहरु छन, त्यसैमा पनि पाठेघर खस्ने समस्या भएका महिलाहरुको संख्या अत्याधिक रहेको छ,’ डाक्टर भट्टले भने, ‘सन्तानको जन्मान्तर कम हुनु, धेरै बच्चा जन्माउनु, धेरै पटक असुरक्षित गर्भपतन गराउनु, गर्भवतीतथा सुत्केरी समयमा गह्रुङ्गो भारी उचाल्नु, अस्पतालमा सुत्केरी नगराउनु जस्ता कारणले पाठेघर खस्ने समस्या देखिने गर्छ ।’ 

डा. भट्टले पहाडी जिल्लाका दुर्गम गाँउमा अझै पनि सुत्केरी गराउन स्वास्थ्य संस्थामा जानुपर्छ भन्ने सोच सबैमा नभएको बताए । ‘दुर्गममा सुविधा सम्पन्न अस्पताल छैनन, अनुभव भएका चिकित्सक पुग्न सकेको छैनन् । कतिले चाहेर पनि अभावकै कारणले घरमै बच्चा जन्माउन वाध्य हुनुपरेको छ । धेरैजसो स्वास्थ्य चौकीहरुमा तालिम प्राप्त स्वास्थ्यकर्मी खटाईएका छन, तर पनि बिरामी आउन मान्दैनन ।’ 

सानै उमेरमा विवाह नगर्ने, गर्भवती भएपछि नियमित स्वास्थ्य परीक्षण गर्ने, चिकित्सकको सल्लाहअनुसार नियमित आइरन चक्की र क्याल्सियम खाने, गर्भवती अवस्थामा भारी सामान नउचाल्ने, सुत्केरी भएको तीनदेखि छ महिनासम्म यौन सम्पर्क नगर्ने, सुत्केरीपछि कम्तीमा पनि तीन देखि पाँच महिना आराम गर्ने, पोषणयुक्त खाना खाने, कम्तीमा दुई वर्षको जन्मान्तरमा अर्काे बच्चा जन्माउने जस्ता कुरालाई अपनाउन सकेको खण्डमा आङ अर्थात पाठेघर खस्ने समस्या कम हुनसक्ने डा. भट्टको सुझाव छ । 

परिवारको सहयोगमा अस्पताल 

महिलाहरु सामान्यतया प्रजनन स्वास्थ्यको समस्या घरका पुरुषलाई पनि बताउदैनथे । घरका महिला सदस्यलाई प्रजनन स्वास्थ्य सम्बन्धि समस्याका बारेमा बताई हाले पनिन पुरुष सदस्यहरुलाई नभन्नु भन्ने गरेको ग्रामीण क्षेत्रमा कृयासिल महिला स्वास्थ्य स्वयम्सेविकाहरु बताउछन । तर पछिल्लो समय आमाहरु, छोरा बुहारी वा श्रीमानकै सहयोगमा उपचारका लागि अस्पताल आउन थालेका छन । आलिताल गाउँपालिका डडेल्धुराकी ५५ वर्षीया खगेश्वरी बोहरा भन्छिन, ‘स्वास्थ्य समस्या देखा परेपछि घरकालाई पीडा नभनेर अरु कसलाई भन्ने ? मैले पाठेघर फालेको दुई वर्ष भयो । १६ बर्षको उमेरमा नै विहे भएर २० बर्षको उमेरमै दुई वटा सन्तानलाई जन्मदिए । हुँदाहुँदा सात वटा सन्तान भए । पाठेघरमा समस्या आयो, मैले त छोरालाई भने । अस्पताल आएर शल्यक्रिया गरेपछि अहिले स्वास्थ्य राम्रो छ ।’

 खगेश्वरी मात्र नभई अहिले यहाँका अधिकांश महिलाहरु आफूमा केहि समस्या आउनासाथ आफ्नो घरपरिवारलाइ भन्ने गर्छन र घरपरिवारकै साथ सहयोगमा अस्पताल पुगेर सेवा लिइरहेका छन । नवदुर्गा गाउँपालिका डडेल्धुराकी सरस्वति अवस्थीले पनि भर्खरै पाठेघरको अप्रेसन गरेकि छन । उनले भनिन्, ‘मैले सातबर्षदेखि यो समस्या भोगिरहेकि थिए तर रोगको बारेमा छोराबुहारीलाई भन्ने हिम्मत गरेर धनगढी गई शल्यक्रिया गरेर आए । अहिले विस्तारै सञ्चो हँुदैछ ।’

 स्थानीय तहका शिविर पनि सहयोगी

 पछिल्लो समय यँहाका स्थानीय तहहरुले प्रजनन स्वास्थ्य सम्बन्धी समुदायस्तरमा शिविरहरु सञ्चालन गरिरहेका छन । शिविरमा महिलाहरु आफ्नो समस्या भन्न थालेका छन । ‘महिलाको प्रजनन स्वास्थ्यमा हुने समस्याको बारेमा पहिलाभन्दा धेरै खुलेर भन्न थालेका छन । स्थानीय तहहरुले वडा वडामा छलफल चलाएको हुँदा समस्या भन्नेको संख्या बढिरहेको छ’ भागेश्वर गाँउपालिका डडेल्धुराका स्वास्थ्य शाखा प्रमुख मानबहादुर साहुले भने । 

‘शिविरमा आउने महिलामा आधा महिला प्रजनन् स्वास्थ्यका विरामी भेटिने गरेका छन ।’ उनले भने,‘ विगतको तुलनामा यँहाका महिलाहरु खुलेर समस्या राख्न थालेपछि उपचार गर्न केहि सहज भएको छ ।’ डडेल्धुराको अजयमेरु गाउँपालिकाले स्वास्थ्य शिविर चलायो । शिविरमा स्वास्थ्य सेवा लिन आउने दुई हजार बिरामी मध्ये ७० प्रतिशत महिला रहेको र ती मध्ये ९५ जनाको भीआइपी चेकजाँचगर्दा १२ जनामा पाठेघर खसेको, चार जनामा पाठेघरको मुखको क्यान्सर र ७५ जनामा प्रजनन स्वास्थ्य सम्वन्धिका बिरामी रहेका स्वास्थ्य शाखा प्रमुख गणेश पालले बताए । 

शिविरमा पाठेघर सम्बन्धी सामान्य बिरामीलाई औषधी दिएर उपचार पद्दती शुरु गरिन्छ भने जटिल प्रक्रियाका बिरामीलाई डडेल्धुरा अस्पताल डडेल्धुरामा थप उपचारका लागि रिफर गर्ने गरिएको छ । डडेल्धुरा अस्पतालमा उनीहरुको निःशुल्क शल्यक्रिया हुन्छ । महिलाहरुमा पाठेघर खस्ने, असुरक्षित गर्भपतन हुने जस्ता समयस्याहरु पहिला देखि नै थियो । तर अहिले यस्ता प्रजनन स्वास्थ्य समस्या सम्बन्धि धेरै छलफलहरु भएर सरकारले केही नीति तथा कार्यक्रमहरु बनाएको छ । जसको कारण प्रजनन स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्या भएका महिलाहरुको जीवनमा परिवर्तन देखिएको छ । 

महिलाको प्रजनन समस्याहरु जस्तै असुरक्षित गर्भपतन, परिवार नियोजन, गर्भपतन सेवा सम्बन्धी चेतनाको अभाव, किशोर किशोरीका समस्याहरुका विषयलाई समुदायमा छलफल गर्नुका साथै युवा, विद्यालय, सामाजिक संघ संस्था, आमा समुहको माध्यमबाट यौन शिक्षा सम्बन्धी अन्तरक्रिया गर्न जरुरी रहेको स्वास्थ्यकर्मीहरु बताउछन । साथै, स्थानीय सरकारको बजेट तथा योजनामा यौन तथा प्रजनन शिक्षालाई सम्बोध नगर्नका साथै नीतिगत रुपमा सकारात्मक भुमिका निवार्ह गर्न माथि उल्लेखित कार्यकमहरुले सकारात्मक भुमिका खेल्छ ।