नुवाकोट दरवारको भग्नावशेषको भ्रमण

डा. राधिका बुढ्थापा (खत्री) । धेरै बर्षदेखि काठमाडौँको छिमेकी जिल्ला नुवाकोट जाने ईच्छा हुँदा हुँदै पनि जाने चाँजोपाँजो मिलाउन सकिएको थिएन । बल्लबल्ल २०७९  साल फागुन २६ गतेका दिन मनको धोको पुरा गर्ने साईत जुर्‍यो । जवानदेखि बृद्धसम्मगरी बाह्रजना हामी र एकजना चालकदलका सदस्य समेत गरेर तेह्रजनाको टोली बिहानको खानपिन पश्चात् काठमाडौबाट निस्क्यौं । यो बर्षको हिउँदमा पानी कम परेका कारणले त्यस दिन पनि काठमाडौंमा मनै अत्तालिनेगरी धुलो र धुवाँमा डुबेको थियो । बिहानैबाट सडकभरी एकापसमा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा गरिराखेका दुइपाङ्ग्रे तथा चारपाङग्रेलगायतका सवारीसाधनहरुले यहाँका अरु वासिन्दाहरुलाई थप उकुसमुकुस बनाईरहेका थिए । यस अत्यासलाग्दो वातावरणबाट मुक्त हुन पनि कैयौं दिनदेखि  हामी सबैको मन एकनासले आँत्तिएको थियो । हामी यात्रीको सङ्ख्याभन्दा करिब दुना बढी सिट भएको वाहनमा हामी सबैलाई मनलाग्दो सिट फेर्दै बस्ने स्वतन्त्रता यात्री सबैलाई थियो । बिदेसी पर्यटकलाई चढ्ने भनिएको यो वाहनमा प्रत्येक सिटमा हवाईजहाजको जस्तो सिटबेल्ट र टाउकोमाथि चिसो, तातो हावा फ्याँक्ने प्रणाली जडान गरिएको थियो । 

हामीले रोजेको साधन निक्कै राम्रो परेछ भनेर दङ्ग परेका हामी सबै मनमनै खुसी साट्दै एकापसमा मुखामुख गर्‍यौं । काठमाडौं खाल्डोबाट एक साँझका लागि बिदा माग्दै हाम्रो बस विस्तारै अगाडि बढ्यो । केही मिनेटको यात्रा पश्चात् हाम्रा केही सहयात्रीहरुलाई गर्मी महशुस् भएछ । वातावरण अनुकूलनका लागि चालकलाई अनुरोध गर्नुभयो । तर, अचम्म हाम्रा गुरुजीले सुन्या नसुन्यै गरिदिनुभयोे । मध्ये दिउँसोको यात्रा, केही पर पुग्दैगर्दा थप अरुलाई पनि गर्मी महसुस् हुन सुरु भयो । एक पछि अर्को गर्दै सबैले कराउन थालेपछि चालकबाट अहिले होईन केही समयपछि चलाउँछु भन्ने ठाडो जवाफ आयो । त्यसको केही समयपछि केही शितल हुन्छ कि भन्ने आश गरेका हामी सबै निराश बन्यौं । अब बसभित्र चिसो होइन हल्का हावामात्र चल्न थाल्यो । मितव्यहिताका गुरु गाडी चालकले पेट्रोल बढी खर्च हुन्छ भन्दै बसभित्र पङ्खामात्रै चलाएका रहेछन् । हामी सबैको अनुरोधलाई व्यवास्ता गर्दै गुरुजी अझै पनि शान्त स्वभावमा देखिन्थे, कुनै जवाफ दिँदैनथे । बसलाई चिसो बनाईदिन माग गर्ने हाम्रो टोली पनि कराउँदा कराउँदा थाकेर होला आफूले लगाएको बाक्लो लुगा फुकाल्ने र झ्याल खोलेर आफुलाई शितल बनाउने सुरसारतर्फ लाग्नुभयो । यस्ता अटेरी गाडी चालकले विदेशी पर्यटकहरुलाई कसरी सेवा दिन्छन् होला र आफ्ना देश फर्कँदा तीनिहरुले के प्रभाव लिएर जान्छन् होला भन्ने हामी सबैको दिमागमा केही क्षणका लागि यस्तै यस्तै प्रश्नहरु घुमिरहे ।

धादिङ जिल्लाको गल्छी बजारमा पुगेर चिया कफी र हल्का खाजा खाएर त्यहाँबाट उत्तरतिर बिदुरका लागि अगाडि बढ्यौं । अबको बाटो मेरा लागि पुरै नयाँ थियो । मेरा दुबै आँखा बाटोमा देख्न सकिनेजतिका सबै दृश्यहरुलाई देख्ने र मनमा एकएक गर्दै चाङ लगाएर राख्ने प्रयत्नमा तल्लिन थिए । आफुले धेरै पहिलेबाट जान चाहेको ठाउँ पुग्न पाउने भएकोले मेरो मन अत्ति नै प्रफुल्ल भएको थियो । मलाई सँधै नयाँ नयाँ ठाउँ हेर्ने रहर लाग्छ । यस्ता यात्राले सँधैजसो मलाई प्रख्यात विद्वानका पुस्तकहरुमा नपाईएका धेरै दृष्यहरु देख्न पाईने र आफ्नो मन मस्तिष्कमा सजिलै कैद गर्न पाईने जस्तो लाग्छ । यात्रा गर्दा सँधै मैले मेरो आत्मविश्वास बढेको भनुभूति गरेकी छु । त्यत्तिमात्र नभएर यात्राले शरीरमा नयाँ उर्जा उत्पन्न गर्दछ र शरीरमा स्फुर्ति जगाउँछ । दैनिक जीवनमा गरिरहेका कार्यहरुबाट केही समय विश्राम र फरकपना आउने भएकोले मन र शरीरलाई आनन्द प्रदान गर्दछ । जीवनमा न त गुमाउनु पर्ने कुरा हुन्छ न त पछुताउनु पर्ने कुरा हुन्छ । हुन्छ त केवल सिक्नुपर्ने कुरामात्र हुन्छ । यस्ता किसिमका देश विदेशका प्रत्येक यात्राले मलाई गतिलो पाठ सिकाउने गरेको छ । राजधानीसँग जोडिएको यस जिल्लाको यो भ्रमणले पनि त्यही अनुभूति गराईरहेको थियो । 

नुवाकोट जिल्ला आफै एउटा अनेकौं पर्यटकीय, धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, सामाजिक सबै क्षेत्रले भरिपूर्ण भएको जिल्ला हो । यसले पर्यटकीय महत्व बोकेको छ । हामीहरुले यात्रा गरेको बस् दिउँसोको करिब तीन बजेतिर देवीघाटमा गएर रोकियो । देवीघाट नुवाकोट जिल्लाको प्रसिद्ध धार्मिक स्थलमध्येमा पर्दाेरहेछ । तादी र त्रिशूली नदीको सङ्गमस्थल मानिने देवीघाटमा जालपामाइको मन्दिर रहेको छ । वि.स.  १८३१ माघ १ गतेका दिन तत्कालीन राजा पृथ्वीनारायण शाहको मृत्यु औषोपचारका क्रममा यही ठाउँमा भएको रहेछ र दाहसंसकार पनि यही खोलाको बगरमा तेर्सिएर बसेको एउटा ढुङ्गामा गरिएको रहेछ । त्यो ढुङ्गाको बीच भाग अलिकति चोईटिएको थियो । त्यहाँका स्थानीयहरुका अनुसार त्यो ढुङ्गलाई बीचमा चोइट्याएर पृथ्वीनारायण शाहका सन्तानले लिएर गएका थिए भनिँदोरहेछ । यस भनाईमा कति प्रतिशत सत्यता रहेको छ, त्यो त त्यसको नजिकै रहेको पृथ्वीनारायण शाहको सालिक साक्षी छ । जे होस्, त्यहाँ केहीबेर रमाउने र दृश्यलाई फोटोमा कैद गर्ने काम सकेर त्यस दिनको वासस्थानतर्फ हाम्रो टोली अगाडि बढ्यो ।

भोलिपल्ट हामी वास बसेको होटलबाट विहानै बट्टार, बसपार्क रोड हुँदै बिदुरसम्म खुट्टा पनि तन्काउने र अन्य केही पर्यटकीय स्थलहरु पनि अवलोकन गर्ने उद्देश्यले सबैजना बाहिर निस्कियौं । दुबैतिर अग्लाअग्ला डाँडा र बीचमा समथर भूमि, बिदुरको आँगनबाट नागवेली जस्तो गरेर समुन्द्रलाई भेट्ने अभिलासामा एकनासले बग्दै गरेको त्रिशुली नदी, समथर जमिनमा लमतन्न परेको पक्की बाटो तथा नयाँ बनेका र बन्दै गरेका गगनचुम्बी घरहरु ठडिएका रहेछन् । सायद् यो नयाँ बस्ती होला । बाटोको छेउछाउ र पाखातिर केही पुराना घरहरुले आफ्नो इतिहाँसलाई जसोतसो जोगाएर राखेका देखिन्थे । हामी त्रिशुली नदीको किनार हुँदै पुल तर्‍यौँ । सैनिक क्याम्पसम्म पुगेर फर्कियौं । बाटोमा भेटिएका बट्टार हावाघर, सडकको बिचमा ठडिएको महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको सालिक, घण्टाघरले हाम्रो भ्रमणको सार्थकतामा बल पुर्‍यायो ।

होटल पुगेर बिहानको खाजा पश्चात् हामीे त्यही पुरानो त्रिशुली बजारलाई देब्रे पार्दै धेरै बर्षदेखि नजिकैबाट अवलोकन गर्ने धोको राखेको नुवाकोट दरबारतिर उकालो लाग्यौं । अठारौं शताब्दिमा राजा पृथ्विनारायण शाहबाट बनाईएको यस दरबार जाने बाटोको उकालो लाग्दा नै मैले खोजेको गन्तव्य अब आउँदै छ भन्ने छनक मेरो मनले पाईसकेको थियो । बिस्तारै अगाडी देखिन थालेका ससाना घुम्ती अनि दायाँबायाँ सालका सलक्क परेका रुखले मेरो मन रमायो । मैले देखेका विकसित देशका अग्ला घर, कृतिम सुन्दरता र चिप्ला बाटो भन्दा मेरो देशको यो घुम्ती, यो हरियो जङ्गल, यो प्रकृति अनि यो स्वच्छ हावाले अति नै रोमाञ्चित बनायो । मलाई मनमनै हाँसी रहुँजस्तो लागिरहेको थियोे, नाँची रहुँजस्तो लागिरहेको थियोे । गाडी चालकलाई भनेर यो बाटोलाई छिटोछिटो नछोट्याईदिनहोुस् है भन्न मन लागिरहेको थियो । तर, यो यात्रामा म मात्रै नभई अरु पनि भएका कारणले यसो भन्न सकिनँ । मेरा सहयात्रीहरुलाई यो के को रुख हो ? त्यो केको फुल हो ? आदि आदि पश्नहरु गरिरहेकी थिएँ । बसको झ्यालबाट आँखा झिमिक्क नगरीकन हेरिरहेकी थिएँ ।  

यो उकालोमा साथीहरुका बिचमा पनि म आफुभित्र हराईरहेकी थिएँ । काठमाडौँको चोबिसै घण्टाको कोलाहलबाट बाहिर प्रकृतिसँगको आत्मियता जोड्ने यस्तो सुवर्ण अवसरको भरपुर उपभोग कहिले व्यक्त र कहिले अव्यक्त रुपमा गरिरहेकी थिएँ । जिन्दगीको सफलता भनेको सन्तुष्टि हो । सुख भनेको पनि त्यही नै हो । मानिस आर्थिक, सामाजिक रुपमा जुन उचाईमा पुगेपनि मन खुसी छैन भने त्यसको कुनै अर्थ हुँदैन । संसारमा प्रकृति भन्दा सुन्दर र ठूलो साँच्चै नै केही छैन । विकसित देशका कृतिमता भन्दा हाम्रै देशको प्राकृतिक सुन्दरताले मन लोभ्याउँछ । एकपटक फेरि आफु नेपाली माटोमा जन्मिन पाएकोमा र नेपाली भएकोमा गर्व लाग्यो । 

हामी दरबार भएको डाँडामा पुग्यौं । साततले दरबारको नामले चिनिने यो दरबार वि.स. १८१९ सालमा राजा पृथ्वीनारायण शाहले निर्माण गर्न लगाएका रहेछन् । यस दरबारलाई नेपाल सरकारले नुवाकोट दरवार संग्रहालय घोषणा गरेको रहेछ । तर यस दरबारलाई वि.स. २०७२ मा देशमा आएको महाभुकम्पले धेरै नै क्षती पुर्‍याएको रहेछ । यत्तिका वर्षसम्म पनि यसको उचित जिर्णोद्द्वार भएको रहेनछ । मुख्य प्रवेशद्वारको देब्रेतर्फ अति सुन्दर साना तर चिटिक्क परेका मन्दिर रहेछन् । तिनको अवस्था पनि दयालाग्दो रहेछ । मर्मतको लागि भनेर दरबारलगायत त्यहाँ भएका सबै भौतिक संरचनाहरु अग्ला अग्ला बाँसले घेरेर राखिएका रहेछन् । दरबारको मूल ढोका २०७२ देखिनै बन्द रहेछ । त्यहाँ भएका ऐतिहाँसिक र पुरात्तात्विक सामानहरु काँही कतै संग्रालयको नाममा थन्क्याइएकोे छ रे भन्ने सुन्नमा आयो । नुवाकोट दरबार र सङ्ग्राहलय आँखाभरि हेरौंला भनेर कति बर्षदेखि बनाएको योजना अपुरो भयो । हामीमात्र नभएर त्यहाँ घुम्न आएका सबै स्वदेशी विदेशी पर्यटकहरु भौतारीरहेका थिए ।  मानवीय कौतुहलाका कारण नै होला, दरबारको ढोकामा रहेको एउटा सानो प्वालबाट सबैजनाले एकएक गर्दै भित्र अँध्यारो कोठामा हेर्‍यौँ । तर, बिडम्बना भित्र चुक घोप्ट्याएको जस्तो अन्धकारबाहेक केही थिएन । बढी भन्दा बढी पर्यटक देशमा भित्र्याउने नेपाल सरकारको योजना कहाँ कति सफल होला यस्तै यस्तै प्रश्नहरुले अघि भर्खर रमाएको मनलाई केही अमिलो बनायो । सातबर्ष पहिला आएको भुकम्पले क्षती पुर्‍याएको भवनको नजिक जानपनि डरलाग्ने अवस्थाले फोटो खिच्न समेत आकर्षित  गर्न सकेन । तैपनि, भग्नावशेषको साक्षीका रुपमा ठिङ्ग उभिएको ढोकाको किनारामा हामी सबैजनाले पछिसम्मको सम्झना लागि भन्दै एउटा सामुहिक फोटो लियौं । 

सातवर्ष बितिसक्दा पनि यति धेरै ऐतिहासिक महत्व बोकेको यो पर्यटकीयस्थलको मर्मत सम्हार नभएको देख्दा सारै दुख लाग्यो । विदेशमा हुँदा गरे के हुन्न र भन्ने सोच पालेकी मलाई एकछिन् भावुक बनायो । यो सात बर्षमा त्रिशुली नदीमा कति पानी बगिसक्यो होला । यस क्षेत्रबाट कति नेताहरुले नेतृत्व गरिसके होलान् । यही मर्मतसम्भारका नाममा कति नेता र ठूला कर्मचारीहरुका काठमाडौंमा घर घडेरी थपिईसके होलान्, तर यो स्थलले प्राथमिकता नपाएको देख्दा हामी सबैले एकछिन् दुखमनाउ गर्‍यौं । यस जिल्लामा राष्ट्रिय रुपमा नाम चलेका विभिन्न पार्टीका ठूला ठूला नेताहरुको कुनै कमी छैन । व्यक्तिगत कामहरु फटाफट हुने तर राष्ट्रिय महत्वका काम हुनलाई दशकौ लाग्ने भएर होला “सरकारकोे काम कहिले जाला घाम” नेपाली जनजिब्रोमा एउटा उखान छ । सायद यस दरबारको जिर्णौद्धार पनि त्यही भनाईकै चपेटामा पो छ कि भन्ने सम्झँदै हामी सबैले आफ्नो चित्त बुझायौं । 
त्यसै दिन काठमाडौँ फर्कने कार्यक्रम भएकोले एकपटक फेरि त्यहाँ भएका हरेक चिजलाई ध्यानपूर्वक हेरेँ । दरबारको मूल ढोका अगाडिबाट सवारी साधनहरु अव्यवस्थित रुपमा आगमन गर्दा रहेछन् । यस सुविधाले त्यहाँ आउने आगन्तुकलाई केही राहत महशुस त गराउँछ नै तर दरवारको शौन्दर्यता र आयुमा क्षति पुर्‍याउँछ जस्तो लाग्यो । अग्लो डाँडामाथि बनेको दरबारबाट चारैतिर छर्लङ्ग देखिने रहेछ । यस ठाउँलाई प्रकृतिले बिछट्टै कृपा गरेको रहेछ । दरबारको ढोका, झ्याल लगायत त्यहाँ देखिएका चिजहरु अत्यन्त कलात्मक थिए । बहुमूल्य उपहारका रुपमा हाम्रा पूर्खाले निर्माण गरेका वस्तुहरुको संरक्षण र सम्वर्द्वन गर्दा मात्र पनि पुग्ने थियो । खै किन हो त्यत्ति पनि हामीले राम्रोसँग गर्न सकेनौं भन्ने मनभरि यस्तै प्रश्न लिएर हामी बाटो लाग्यौं ।
 
अन्तमा, अहिले विदुरको बट्टारमा खेतियोग्य सम्मपरेको जमिनमा एकनासले गगनचुम्बी घर उम्रदैछन् । ०गोरेटो पक्की बाटोले विस्थापित गर्दैछ । खेती योग्य समथर फाँटहरु घर र बाटोहरुले छपक्कै ढाक्न थालेपछि अबका केही वर्षभित्रै खेतीपाती गर्ने जमिन सक्किदै जानेछ । फिलिपिन्सको बागियो सहरमा  मैले २०४८ सालमा ढुङ्गा नै ढुङ्गा भएको डाँडाहरुमा तल चारवटा पिलर त्यसको माथि दुईटा कोठा, त्यसको माथि चारकोठा गरेर मानवबस्ती बसेको र तलको सम्म उपत्यका जस्ताको तस्तै खेतीको लागि बचाएर राखेको देखेकी थिएँ । हाम्रो देशमा पनि बाँकीरहेका जमिनलाई बचाएर राख्ने र सम्पूर्ण ऐतिहासिक धरोहरहरुको आवश्यकता अनुसारको संरक्षण, मर्मत सम्भारमा तदारुकता अपनाउन पाए त्यहाँ पुगेका पर्यटकहरु अमिलो मन लिएर फर्कनु पर्ने थिएन । यसपटकका लागि यत्ति नै ।