प्लास्टिक प्रदूषणको समाधानका उपाय नखोज्ने हो भने भविष्यमा यसको क्षति महँगो पर्ने निश्चित छ

नैनसिंह महर । सन् १९७२ मा संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले स्थापना गरेपछि यो वर्ष विश्व वातावरण दिवसको ५०औँ वार्षिकोत्सवमा पुगेको छ  । संयुक्त राष्ट्रसंघको विश्व वातावरण दिवस प्रत्येक वर्ष ५ जूनमा मनाइँदै आएको छ । वर्तमान समयसम्म आई पुग्दा आम नागरिक, लेखक, अभियन्ता, युवा सबैले कसरी हाम्रो पृथ्वी, पर्यावरण वा पारिस्थितिक प्रणालीलाई जोगाउन सकिन्छ भन्ने विषयमा ठूलो चासो राखिरहेको पाईन्छ । विश्वभर नै अन्य विषयभन्दा पर्यावरणप्रति चिन्ता राख्ने जमात पनि धेरै ठूलो भैसकेको अवस्था छ ।  

विश्व वातावरण दिवस २०२३ “प्लास्टिक प्रदूषणलाई मात” नामक अभियान अन्तर्गत प्लास्टिक प्रदूषण को समाधान को विषय मा केन्द्रित छ । प्लास्टिक प्रदूषण अपेक्षाकृत रुपमा नयाँ खतरा बन्न पुगेको छ । दोस्रो विश्वयुद्ध पछि मात्र व्यापक रूपमा प्रयोग गर्न थालीएको प्लास्टिको द्रव्यमान छ पृथ्बीको सबै स्थलीय र समुद्री जनावरहरूको समग्र द्रव्यमान भन्दा दोब्बर भईसकेको छ । नदीहरू, तालहरू र महासागरहरूमा प्लास्टिकको फोहोरको विश्वव्यापी उत्सर्जनको अनुमान प्रति वर्ष ९ देखि २३ मिलियन मेट्रिक टनको दायरामा र स्थलीय वातावरणमा प्रति वर्ष १३ देखि २५ मिलियन मेट्रिक टन सम्म उत्सर्जित हुने र समग्र वातावरणमा नकारात्मक असर गर्ने अध्ययनहरुले देखाएका छन् । तसर्थ, प्लास्टिकजन्य पदार्थ उत्पादन र उपभोग जति सहज छ व्यवस्थापन गर्न उति नै कठिन छ ।

वातावरणमा थुप्रिएको प्लास्टिकले मानव जीवन र जैविक विविधतामा प्रभाव पार्ने निश्चित छ । प्लास्टिक पानीमा फाल्ने जमिनमा यत्र तत्र फैलिने भएकाले जीवजन्तु ह्वेल, कछुवा आदिदेखि पृथ्वीमा रहेका घरपालुवा एवं जङ्गली जनावर, पशुपक्षीले प्लास्टिक टुक्रा खाएर गम्भीर समस्या उत्पन्न हुने वा मृत्यु हुने गरेकाले जीवहरुको खाद्य चक्रमा समस्या देखिन थालेको छ । कतिपय जनावर त लोप हुने अवस्थामा पुगेको पाइन्छ । जमिन रहेको प्लास्टिक सयौँ वर्षसम्म नकुहिने हुँदा जमिनको उर्वरा शक्ति घट्ने, बोटविरुवाको जरा माटोमा पौस्टिक तत्व जान नसक्दा उत्पादन घट्छ । पानीमा प्लास्टिक बग्दै जाँदा पानी दूषित हुने पानीमा रहेको जनावरले खाने हावामा रहेका मसिना टुक्रा उड्ने ठाउँबाट अर्को ठाउँमा पुग्नाले नराम्रो देखिने यसको असरले श्वासप्रश्वासमा समस्या उत्पन्न हुने केटाकेटी तथा बुढाबुढी  निस्सासिने पूरा अक्सिजन लिन नसक्ने अवस्था पैदा हुनुका साथै प्लास्टिकजन्य फोहोरले नाली र ढल थुनिएर तराईका सहर वातावरण समेत बर्सेनि जलमग्न हुँदै आएका छन् । ।प्लास्टिक जलाउँदा स्वास्थ्यका लागि हानिकारक ग्यास निस्कन्छ । खासगरी, प्लास्टिक बालेर हिउँद टार्ने गरिब घरपरिवार यसको जोखिममा छन् । प्लास्टिकजन्य पदार्थका कारण बर्सेनि एक लाख समुद्री जनावर र १० लाख चराको ज्यान गइरहेको विभिन्न अनुसन्धान पत्रहरुले देखाएका छन्  ।

विश्व जगतमा बढीरहेको प्लास्टिक प्रगोगबाट नेपाल अछुतो रहन सकेको छैन । २०२० मा प्रकाशित एक अध्ययनले नेपालको नगरपालिकाका बासिन्दाले हप्तामा १० थान प्लास्टिक झोला प्रयोग गर्ने देखाएको छ । आज फ्याँकिएका प्लास्टिक वातावरण र जनजीवनलाई सयौँ वर्षसम्म हानि पुर्याउने हुँदा वर्तमानमा प्लास्टिक प्रदूषणको समाधानका उपाय नखोज्ने हो भने भविष्यमा यसको क्षति हाम्रो र हाम्रा आगामी पुस्ताका लागी लागि महँगो पर्ने निश्चित छ ।

प्लास्टिक प्रदूषण कम गर्ने मुख्य तीन उपाय छन् । जसलाई तीन आर भनिन्छ, रिडक्सन, रियुज, रिसाइकल । प्लास्टिक झोलाको प्रयोग कम गर्ने, बजारमा सामान किन्न जाँदा घरबाट नै कपडा, जुट आदिको झोला लिएर जाने गरेमा सामानहरु प्याकिङ गर्दा पेपर व्याग वा अन्य कुहिने पदार्थबाट निर्माण भएका सामग्रीबाट बनेको प्याकेटमा प्याकिङ गर्नुपर्छ । प्लास्टिक झोला कम गर्ने अर्को तरिका खाना घरमा नै बनाएको खानु हो । ससाना धेरै प्लास्टिकका झोलाभन्दा कागजका झोला बनाएर सामान लिने दिने गर्नुपर्छ । प्लास्टिक प्रयोग गर्नैपर्ने भएमा पानीका बोतल प्लास्टिक बट्टा झोला पटक पटक प्रयोग गर्न मिल्ने गरी बनाइनुपर्छ । जसले गर्दा मानव शक्ति श्रम र पैसा बचाउनका साथै प्लास्टिकजन्य फोहोरको मात्रा घटाउन सकिन्छ ।

थप वातावरणीय सवाल

बढ्दो शहरीकरण, यातायातका साधनहरूको वृद्धि, अव्यवस्थित पूर्वाधार निर्माण, औद्योगीकरण र विविध मानवीय गतिविधिका कारण हरित गृह ग्यासको अधिक उत्सर्जनले विश्वको तापमान वृद्धि हुन गई जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरु नकरात्मक रुपमा देखा पर्न थालेका छन् । प्राकृतिक सम्पदाहरुको विनाश, प्रजातिहरुको अस्तित्व लोप हुने साथै विभिन्न प्रकोपहरुले गर्दा वातावरण तथा मानव स्वास्थ्यमा समेत प्रतिकुल असर गरिरहेको छ । विभिन्न प्रकारका वातावरणीय समस्या र चुनौतीहरू बढ्दै गएका छन् । वन जंगलको फडानी तथा विनाश सँगै नेपालमा पाईने महत्वपूर्ण वन्यजन्तुहरुको अस्तित्व संकटमा पर्दै गइरहेको छ जसले गर्दा पारिस्थितिकीय प्रणालीमा समेत असर गरिरहेको छ । हिमालमा हिँउ न्युन रुपमा पर्न थालेको छ भने तापमान बृद्धिले चाँडो पग्लेर हिमालहरु काला पहाडमा परिणत हुदैछन् ।

जथाभावि रुपमा योजना नबनाइकन तथा वातावरण र इन्जीनियरिङ्ग पक्षलाई ध्यान नदिई निर्माण गरिएको बाटोघाटो तथा अन्य संरचनाहरुले गर्दा प्रकोप बढ्न गएको, पानीका स्रोतहरु सुक्दै गएका विभिन्न उदाहरणहरु देख्न सकिन्छ । शहरी क्षेत्रमा फोहोर व्यवस्थापन चुनौतिको रुपमा रहेको छ भने नदी, ताल तथा पानीका स्रोतहरु प्रदुषण हुने क्रम बढिरहेको छ । अत्याधिक रुपमा इन्धन बाल्नाले वायु प्रदुषण पनि बढ्दै गइरहेको छ । नदी तथा खोलामा भएको निर्माण सामाग्रीहरुको अनधिकृत रुपमा अत्याधिक दोहन तथा उत्खनन् पनि विकराल समस्याको रुपमा देखा पर्न थालेका छन् । कृषि तथा उत्पादन क्षेत्रमा प्रयोग हुने विषादिहरुले समेत स्वास्थ्य तथा वातावरणमा असर गरिरहेको छ । यसरी वातावरण प्रदुषण हुँदै जाँदा मानिसको स्वास्थ्यमा समेत असर परिरहेको विभिन्न अध्ययनहरुले देखाएको छ ।

संविधानको मर्म र भावना, अन्तर्राष्ट्रिय वातावरणीय सन्धि सम्झौता, वातावरण व्यवस्थापनको लागि निर्माण भएका नीति, कानून, योजना तथा कार्यक्रमहरू साथै विद्यमान अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थिति र दातृनिकायका वातावरणीय सुरक्षा नीतिको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्नका लागी सबल र सक्षम संस्थागत संरचनाको विकास गर्ने, सरकारी, निजी, गैरसरकारी, सहकारी तथा विकास साझेदारहरुको सक्रिय सहभागिता गराउने, तीनै तहका सरकार र मातहतका निकायहरूविच महत्वपूर्ण सहकाय गर्ने, सवै क्षेत्रमा पारदर्शिता, जवाफदेहिता, सुसाशन कायम गर्ने जस्ता कार्य गर्न सकियो भने वातावरण दिवसको सान्दर्भिकता रहन्छ ।दिवशको शुभकामना ।

नैनसिंह महर नेपाली कांग्रेसका केन्द्रीय सदश्य हुन् ।