सामाजिक अध्ययनमा विद्यार्थीहरू किन कमजोर हुन्छन् ?

कमल कृष्ण बिष्ट
सामाजिक अध्ययन एक यस्तो विषय हो, जसले इतिहास, भूगोल, समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, र नागरिकशास्त्रलाई समेटेर विद्यार्थीहरूलाई समाज, संस्कृति, र विश्वको गहिरो समझ प्रदान गर्छ । यो विषयले जिम्मेवार नागरिक बनाउन, सांस्कृतिक सहिष्णुता बढाउन, र वैश्विक मुद्दाहरूमा जागरूकता पैदा गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यद्यपि, नेपाललगायत विश्वका धेरै ठाउँमा विद्यार्थीहरू यो विषयमा कमजोर प्रदर्शन गर्छन्, जसले शैक्षिक र सामाजिक विकासमा चुनौती खडा गर्छ । सामाजिक अध्ययनमा विद्यार्थीहरूको कमजोरीका पछाडि बहुआयामिक कारणहरू छन्। पहिलो र प्रमुख कारण हो, विषयप्रति रुचिको कमी । धेरै विद्यार्थीहरू सामाजिक अध्ययनलाई मिति, तथ्य, र तथ्याङ्क रट्ने विषयको रूपमा लिन्छन्, जसले यो विषयलाई एकल र उब्जनक बनाउँछ । नेपालको  इतिहास, मितिहरू वा भूगोलका नदी–हिमालका नामहरू रट्नुपर्ने दबाबले विद्यार्थीहरूमा जिज्ञासा हराउँछ । 

पाठ्यपुस्तकहरू प्रायः सैद्धान्तिक र सुख्खा हुन्छन्, जसले विद्यार्थीहरूलाई विषयको जीवन्तता र प्रासङ्गिकता बुझ्न गाह्रो बनाउँछ । सामाजिक अध्ययनका अवधारणाहरू जटिल र अमूर्त हुन्छन् । इतिहासका घटनाहरूको कारण र प्रभाव, भूगोलका भौतिक प्रक्रियाहरू, वा अर्थशास्त्रका सिद्धान्तहरू जस्तै, माग र आपूर्तिको सिद्धान्त लाई बुझ्न गहिरो विश्लेषण र सन्दर्भ चाहिन्छ । तर, धेरैजसो पाठ्यपुस्तकहरूमा यी अवधारणाहरूलाई सरल र स्थानीय सन्दर्भसँग जोडेर प्रस्तुत गर्न असफल हुन्छन् । जलवायु परिवर्तन जस्तो अवधारणा बुझाउन नेपालको हिमाली क्षेत्रमा हिउँ पग्लने समस्यासँग जोड्न सकिन्छ, तर यस्तो व्यावहारिक जोडाइको अभावमा विद्यार्थीहरू विषयबाट टाढिन्छन् । परम्परागत शिक्षण विधिले यो समस्यालाई थप जटिल बनाउँछ । धेरै शिक्षकहरू लेक्चर विधिमा निर्भर हुन्छन्, जहाँ विद्यार्थीहरू नोट लेख्ने र परीक्षाको लागि रट्ने काममा सीमित हुन्छन् । यो विधिले रचनात्मकता, विश्लेषणात्मक सोच, र समस्यासमाधान कौशललाई प्रोत्साहन दिँदैन । 

शिक्षकहरूले प्रायः विषयलाई समसामयिक मुद्दाहरूसँग जोड्न कम ध्यान दिन्छन्, जसले विद्यार्थीहरूलाई विषयको वास्तविक महत्व बुझ्न कठिन हुन्छ । स्कूल र सामाजिक वातावरणले पनि विद्यार्थीको प्रदर्शनमा प्रभाव पार्छ । धेरै स्कूलहरूमा पुस्तकालय, डिजिटल स्रोत, वा फिल्ड ट्रिपजस्ता सुविधाहरूको कमी हुन्छ । अभिभावकहरूले सामाजिक अध्ययनलाई विज्ञान, गणित, वा प्राविधिक विषयहरूको तुलनामा कम महत्व दिन्छन्, जसले विद्यार्थीहरूमा पनि यस्तै धारणा बनाउँछ । समाजमा सामाजिक अध्ययनलाई केवल पास गर्ने विषयको रूपमा लिइन्छ, जसले विद्यार्थीहरूको गम्भीरता र उत्साहलाई कम गर्छ । प्रविधिको न्यून उपयोगले सामाजिक अध्ययनलाई कम आकर्षक बनाउँछ । डिजिटल नक्शा, भर्चुअल टुर, वा अनलाइन स्रोतहरूको अभावमा विद्यार्थीहरूले विषयलाई जीवन्त र समसामयिक रूपमा अनुभव गर्न पाउँदैनन् । 

यी सबै कारणहरूले सामाजिक अध्ययनमा विद्यार्थीहरूको कमजोरीलाई बढावा दिन्छ । सामाजिक अध्ययनमा पढ्न, लेख्न, र बुझ्न गाह्रो हुनुका पछाडि पनि विशिष्ट कारणहरू छन् । यो विषयको सैद्धान्तिक र अमूर्त प्रकृतिले विद्यार्थीहरूलाई व्यावहारिक उपयोगिता कम देखाउँछ । सामाजिक अध्ययनमा विश्लेषणात्मक र आलोचनात्मक सोचको आवश्यकता हुन्छ, जुन धेरै विद्यार्थीहरूमा अपर्याप्त हुन्छ । इतिहासका घटनाहरूको कारण र प्रभाव विश्लेषण गर्न, वा नागरिकशास्त्रमा शासन प्रणालीहरूको तुलना गर्न, गहिरो तर्क र सन्दर्भ चाहिन्छ । तर, परम्परागत शिक्षण प्रणालीले रटाइ र तथ्य संकलनमा जोड दिन्छ, जसले यस्ता कौशलहरूको विकासमा बाधा पु¥याउँछ । उदाहरणका लागि, नेपालको संविधान २०७२ को विशेषताहरू रट्नुभन्दा त्यसको सामाजिक प्रभाव विश्लेषण गर्न सिकाउनुपर्छ । पाठ्यपुस्तकहरूको भाषा र शैली जटिल र गैर–रुचिकर हुन्छ । धेरै पाठ्यपुस्तकहरूले प्राविधिक शब्दावली र सुख्खा प्रस्तुति प्रयोग गर्छन्, जसले विद्यार्थीहरूलाई बुझ्न कठिन हुन्छ। उदाहरणका लागि, आर्थिक विकास जस्तो अवधारणालाई जटिल सिद्धान्तहरूको सट्टा स्थानीय बजार र रोजगारीसँग जोडेर बुझाउन सकिन्छ । साथै, सन्दर्भ सामग्रीहरूको कमीले पनि विद्यार्थीहरूलाई गहिरो बुझाइमा पुग्नबाट रोक्छ। लेखनमा कठिनाइ एक प्रमुख चुनौती हो । सामाजिक अध्ययनमा निबन्ध लेखन, तर्क प्रस्तुत गर्ने, र तथ्यहरूलाई तार्किक रूपमा जोड्ने कौशल आवश्यक हुन्छ । तर, धेरै विद्यार्थीहरूमा यस्तो लेखन र विश्लेषणात्मक कौशलको अभाव हुन्छ । 

 शिक्षकहरू सामाजिक अध्ययनको सिकाइ प्रक्रियाको मेरुदण्ड हुन् । उनीहरूले परम्परागत लेक्चर विधिलाई छोडेर रचनात्मक र अन्तरक्रियात्मक शिक्षण शैली अपनाउनुपर्छ । इतिहास पढाउँदा कथावाचनको शैली प्रयोग गर्न सकिन्छ । नेपालको स्वतन्त्रता संग्रामका नायक–नायिकाहरूको कथालाई नाटकीय रूपमा प्रस्तुत गर्दा विद्यार्थीहरूले घटनाहरूलाई सजिलै सम्झन्छन् र तिनको भावनात्मक महत्व बुझ्छन् । त्यस्तै, भूगोल पढाउँदा डिजिटल नक्शा वा भर्चुअल रियालिटी को उपयोगले भौगोलिक अवधारणालाई जीवन्त बनाउँछ । प्रविधिको उपयोग शिक्षकको अर्को महत्वपूर्ण जिम्मेवारी हो । शिक्षकले सकारात्मक, समावेशी, र प्रोत्साहनमूलक वातावरण बनाउनुपर्छ । विद्यार्थीहरूले गल्ती गर्न डराउनुहुँदैन । शिक्षकले उनीहरूका विचार र प्रश्नहरूलाई सम्मान गर्नुपर्छ र कक्षामा खुला छलफललाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । साथै, शिक्षकले विभिन्न सांस्कृतिक र सामाजिक पृष्ठभूमिका विद्यार्थीहरूलाई समावेशी शिक्षण प्रदान गर्नुपर्छ, जसले सबैलाई विषयप्रति अपनत्व महसुस होस् नेपालको सांस्कृतिक विविधता बुझ्न स्थानीय समुदायका कथाहरू वा डकुमेन्ट्रीहरू हेर्न सकिन्छ । 

समूहमा छलफल र परियोजना कार्यले विद्यार्थीहरूको बुझाइ र सहकार्य कौशल बढाउँछ । स्कूलहरूले सामाजिक अध्ययनलाई प्रभावकारी बनाउन स्रोतसाधन र अवसरहरूको व्यवस्था गर्नुपर्छ। राम्रो पुस्तकालय, डिजिटल कक्षा, र इन्टरनेट सुविधाले विद्यार्थीहरूलाई विषयवस्तुमा गहिराइमा पुग्न सहयोग गर्छ । फिल्ड ट्रिपहरू, जस्तै ऐतिहासिक स्थल लुम्बिनी, काठमाडौँका दरबार वा स्थानीय नदीको अवलोकनले विद्यार्थीहरूलाई प्रत्यक्ष अनुभव प्रदान गर्छ । यस्ता गतिविधिहरूले सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यावहारिक बनाउँछ । अभिभावकहरूले सामाजिक अध्ययनलाई महत्वपूर्ण विषयको रूपमा स्वीकार गर्नुपर्छ । उनीहरूले घरमा समाचार, डकुमेन्ट्री, वा सामाजिक मुद्दाहरूमा छलफलको वातावरण बनाउनुपर्छ । स्थानीय शासन वा जलवायु परिवर्तनबारे छलफलले विद्यार्थीहरूमा जागरूकता र रुचि बढ्छ । अभिभावकले विद्यार्थीलाई सामुदायिक गतिविधि, जस्तै स्वयंसेवा वा सांस्कृतिक कार्यक्रममा संलग्न गराउन सक्छन्, जसले सामाजिक अध्ययनको व्यावहारिक उपयोगिता देखाउँछ ।

सामाजिक अध्ययनले समाजमा गहिरो र दीर्घकालीन प्रभाव पार्छ । यो विषयले विद्यार्थीहरूलाई जिम्मेवार र सूचित नागरिक बनाउँछ, जसले लोकतान्त्रिक मूल्यहरू, मानवअधिकार, र सामाजिक न्यायलाई आत्मसात् गर्छ । नागरिकशास्त्रको अध्ययनले विद्यार्थीहरूलाई मतदान, सामाजिक सहभागिता, र नीति निर्माणबारे जागरूक बनाउँछ । नेपालजस्तो बहुसांस्कृतिक देशमा सामाजिक अध्ययनले सांस्कृतिक विविधताको सम्मान र सामाजिक एकता बढाउँछ ।
सामाजिक अध्ययनले परिवर्तन, गरिबी, र असमानताजस्ता मुद्दाहरूमा जागरूकता बढाउँछ । 

यो विषयले विद्यार्थीहरूलाई विश्वस्तरीय नागरिक बनाउँछ, जो चुनौतीहरूको समाधानमा योगदान दिन सक्षम हुन्छन् । समाजले सामाजिक अध्ययनलाई केवल शैक्षिक विषय नभई जीवन कौशलको रूपमा स्वीकार गर्नुपर्छ र स्कूलहरूमा यस्ता विषयहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । प्रविधि र विज्ञानको उपयोगले सामाजिक अध्ययनलाई आधुनिक, रुचिकर, र प्रभावकारी बनाउँछ । डिजिटल उपकरणहरू, जस्तै गुगल अर्थ, भर्चुअल रियालिटी, र डेटा भिजुअलाइजेसन, ले जटिल अवधारणालाई सरल र जीवन्त बनाउँछ । नेपालको हिमनदीहरूको पग्लने प्रक्रियालाई भर्चुअल टुर वा डेटा–आधारित प्रस्तुतिमार्फत बुझाउन सकिन्छ । डकुमेन्ट्रीहरू, जस्तै बीबीसीको वा नेटफ्लिक्सका शैक्षिक सामग्री, ले इतिहास र सामाजिक मुद्दाहरूलाई रुचिकर बनाउँछ । सामाजिक सञ्जाल र अनलाइन प्लेटफर्महरू ले समसामयिक मुद्दाहरूमा छलफल र जानकारी आदान–प्रदानको अवसर प्रदान गर्छ । विद्यार्थीहरूले यस्ता प्लेटफर्ममा सामाजिक मुद्दाहरू, लैङ्गिक समानता वा जलवायु परिवर्तन, बारे बहसमा भाग लिन सक्छन्, जसले उनीहरूको जागरूकता र तर्कशक्ति बढाउँछ । विज्ञानको उपयोगले सामाजिक अध्ययनलाई डेटा–आधारित बनाउँछ। उदाहरणका लिएर, जलवायु परिवर्तनको अध्ययनमा वैज्ञानिक डेटा तापमान वृद्धिको तथ्याङ्क र सामाजिक प्रभाव कृषिमा असरलाई जोडेर सिकाउन सकिन्छ । यस्तो एकीकृत दृष्टिकोणले विद्यार्थीहरूलाई विषयको गहिरो र बहुआयामिक बुझाइ प्रदान गर्छ ।

सामाजिक अध्ययन पढाउने शिक्षकमा विशिष्ट गुणहरू हुनुपर्छ । उनीहरू समसामयिक मुद्दाहरूमा अद्यावधिक र जानकार हुनुपर्छ, विषयहरूमा गहिरो ज्ञान राख्नुपर्छ । शिक्षक प्रेरक र रचनात्मक हुनुपर्छ । उनीहरूले विद्यार्थीहरूमा जिज्ञासा जगाउने र विषयलाई जीवन्त बनाउने तरिकामा रोल–प्ले, कथावाचन, वा परियोजना–आधारित सिकाइ । शिक्षक संवेदनशील र समावेशी हुनुपर्छ । नेपालजस्तो बहुसांस्कृतिक समाजमा विभिन्न जातजाति, धर्म, र पृष्ठभूमिका विद्यार्थीहरू हुन्छन् । शिक्षकले सबैलाई समान अवसर र सम्मान प्रदान गर्नुपर्छ ।सांस्कृतिक विविधताको पाठ पढाउँदा स्थानीय समुदायका कथाहरूलाई समावेश गर्नुपर्छ । शिक्षक प्राविधिक रूपमा दक्ष हुनुपर्छ । डिजिटल उपकरण, अनलाइन स्रोत, र डेटा विश्लेषणको उपयोगमा निपुणता आवश्यक छ । सामाजिक अध्ययनमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धा गर्न विद्यार्थीहरूलाई विश्वस्तरीय तयारी चाहिन्छ । नेपालको आर्थिक विकासलाई संयुक्त राष्ट्रसंघको दिगो विकास लक्ष्य सँग तुलना गरेर सिकाउन सकिन्छ । यस्तो दृष्टिकोणले विद्यार्थीहरूलाई वैश्विक मुद्दाहरूको गहिरो समझ प्रदान गर्छ। भाषा र सञ्चार कौशलमा जोड दिनुपर्छ । सामाजिक अध्ययनका अवधारणाहरूलाई नेपालीमा सिकाउन र छलफल गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । विद्यार्थीलाई सामाजिक अध्ययनमा पूर्ण क्षमतावान बनाउन लक्षित रणनीतिहरू आवश्यक छन्। विश्लेषणात्मक र आलोचनात्मक सोचलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । विद्यार्थीलाई तथ्य रट्नेभन्दा पनि तिनको विश्लेषण र व्याख्या गर्न सिकाउनुपर्छ । नेपालमा २०७२ को भूकम्पले सामाजिक संरचनामा कस्तो प्रभाव पार्यो? जस्तो प्रश्नमा आधारित निबन्ध लेखनले विश्लेषणात्मक सोच विकास गर्छ।

सामाजिक अध्ययनमा उत्कृष्ट नतिजा हासिल गर्न समग्र र विशिष्ट रणनीति अपनाउनुपर्छ । पाठ्यक्रमलाई समसामयिक र प्रासङ्गिक बनाउनुपर्छ । जलवायु परिवर्तन, डिजिटल अर्थतन्त्र, लैङ्गिक समानता जस्ता विषयहरू समावेश गर्दा विद्यार्थीहरूले विषयको वास्तविक महत्व बुझ्छन् । शिक्षकहरूलाई नियमित प्रशिक्षण र कार्यशाला प्रदान गर्नुपर्छ। यस्ता प्रशिक्षणहरूले शिक्षकहरूलाई रचनात्मक शिक्षण विधि, प्रविधिको उपयोग, र समसामयिक मुद्दाहरूमा अद्यावधिक राख्छ । स्कूलहरूमा स्रोतसाधन र प्रविधिको विस्तार गर्नुपर्छ। डिजिटल कक्षा, इन्टरनेट सुविधा, र शैक्षिक सामग्री डकुमेन्ट्री र अनलाइन डेटाबेस को पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्छ । अभिभावक र स्थानीय समुदायलाई सामाजिक अध्ययनका गतिविधिमा संलग्न गराउनुपर्छ । स्कूलले स्थानीय समुदायसँग मिलेर सांस्कृतिक उत्सव वा सामाजिक जागरूकता कार्यक्रम आयोजना गर्न सक्छ ।  मूल्याङ्कन प्रणालीलाई रचनात्मक बनाउनुपर्छ । परम्परागत लिखित परीक्षाको सट्टा परियोजना, निबन्ध, प्रस्तुति, र व्यावहारिक कार्यमा आधारित मूल्याङ्कनले विद्यार्थीको वास्तविक क्षमता मापन गर्छ । नेपालको पर्यटन उद्योगमा सांस्कृतिक सम्पदाको भूमिका जस्तो विषयमा परियोजना–आधारित मूल्याङ्कन प्रभावकारी हुन्छ । 

सामाजिक अध्ययनमा विद्यार्थीहरूको कमजोरी हटाउन र उत्कृष्ट नतिजा हासिल गर्न शिक्षक, विद्यार्थी, स्कूल, अभिभावक, र समाजको संयुक्त र विशिष्ट प्रयास आवश्यक छ । रचनात्मक शिक्षण विधि, प्रविधिको उपयोग, र समसामयिक सन्दर्भमा आधारित पाठ्यक्रमले यो विषयलाई रुचिकर, प्रासङ्गिक, र प्रभावकारी बनाउँछ । शिक्षकहरू प्रेरक, जानकार, र प्राविधिक रूपमा दक्ष हुनुपर्छ, विद्यार्थीहरू जिज्ञासु र विश्लेषणात्मक दृष्टिकोण अपनाउनुपर्छ, र स्कूल तथा अभिभावकले सहयोगी र सकारात्मक वातावरण बनाउनुपर्छ । प्रविधि, विज्ञान, र सञ्चारको सञ्जालको उपयोगले सामाजिक अध्ययनलाई आधुनिक र विश्वस्तरीय बनाउँछ, जसले विद्यार्थीहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धामा सक्षम र पूर्ण क्षमतावान बनाउँछ। सामाजिक अध्ययनलाई केवल शैक्षिक विषय नभई जीवन कौशल नागरिकताको आधार बनाएर हामी जिम्मेवार, जागरूक, र सक्षम पुस्ता निर्माण गर्न सक्छौँ । 

( बिष्ट समाजशास्त्रका लेखक तथा विचारक हुन् ।)