कर्णालीले कहिलेसम्म मृत्युमार्ग उययोग गर्ने ?

डा. राधिका बुढ्थापा (खत्री) । जुम्ला खस् भाषाको उद्गमस्थान र विश्वमा सबैभन्दा उच्चस्थानमा धान फल्ने जिल्ला मात्र होईन, जैविक विविधतायुक्त भू-बनोट, अनगिन्ती प्राकृतिक सम्पदा, संस्कार, संस्कृति, रहनसहन, जडीबुटी, दर्जनौ दह, झरना, मनै रमाउने घाँसे मैदान, परम्परागत रुपमा चिटिक्क परेर बसेका सुन्दर बस्ती, मनै लोभ्याउने मनोरम लेकाली पाटन आदिले भरिपूर्ण जिल्ला हो ।

एउटा काम विशेषले हालसालै कर्मथलो कठमाडौंबाट जन्मथलो जुम्ला जानुपर्ने भयो । यस्तो अवसर जुरेकोमा मन अत्यन्त खुसी हुनु स्वाभाविक नै थियो । काठमाडौ र नेपालगञ्जमा कार्यालय भएका सबैजसो हवाईसेवामा एकएक गर्दै दिनभरि फोन गर्यौं, कतैबाट पनि सुर्खेत, नेपालगञ्जबाट जुम्ला जानको लागि कुन हवाईजहाज जान्छ ? कहिले कहिले जान्छ ? कति भाडा पर्छ, जस्ता जिज्ञासा जत्ति राख्दा पनि यसबारे कतैबाट ठोस् जानकारी पनि पाउन सकिएन, बरु हामीलाई नेपालगञ्जबाट जुम्ला जाने टिकट चाहिएको छ, भन्ने प्रश्न भुँईमा झर्न नपाउँदै उताबाट, “तपाईको यात्रु बिदेसी कि नेपाली” भन्ने प्रश्न तेर्सिन्थ्यो ? हामी नेपाली हौं भनेर जवाफ दिएपछि हाम्रो जहाज आजभोलि पूर्वतिर गएको छ, जुम्ला जानलाई जहाज छैन भनेर पूरा कुरै नसुनी फोन राखीदिने गरे ।  फोन गर्ने कार्य हामी दुईजना श्रीमान् श्रीमतीले करिव दिनभरि नै गरिरह्यौ । यस्तै जवाफ पाईरह्यौं । 

विश्वको कुनैपनि कुनामा पुग्नलाई यही हातको फोनबाट सजिलै टिकटको व्यवस्था गर्न सकिने, तर आप्mनै देश भित्रको जन्मेको हुर्केको थलो जान नसकिने यो बिडम्वना ! आजभोलि आएको एउटा सानो आलेक्सा यापले घरको बत्ती बन्द गर भने बन्द गर्ने, पर्दा खोल भन्दा पर्दा खोल्ने, मौसमकोबारेमा जानकारी दिने, देश बिदेसका समाचार भन्ने, गीत बजाउने आदि गर्नसक्छ, कार्यालय वा घरको सरसफाई धेरै टाढाबाट आदेश गरेको भरमा भ्याकुम क्लिनरले कोठा सफा गर्न सक्छ । घरमा भएको फ्रिजको तापक्रम बढाउने, घटाउने काम घर बाहिरबाटै पनि गर्न सकिने, बिश्वका धेरै गतिबिधिहरू घरमै बसेर हेर्नसकिने आजको युगमा जुम्ला जानको लागि हवाईजहाजको टिकट पाउन सकिएन । 

म पहिलो पटक हवाईजहाज चढेर २०२९ सालमा जुम्लाबाट सोझै काठमाडौं आएकी थिएँ । त्यो वेलामा काठमाडौँ जुम्लाको भाडा जम्मा २६०।– रुपैया थियो । त्यतिबेला म सानै उमेरकी भएकीले मेरो हवाई भाडा १३० ।– रुपैयाँ लागेको थियो । जुम्ला नेपालगञ्जको भाडा वयस्क उमेरका लागि हवाई भाडा १२५।– रुपैया थियो । त्यो वेलामा काठमाडौंबाट जुम्ला हप्तामा नियमित रुपमा दुईपटक र जुम्ला नेपालगञ्ज हप्तामा तीन, चार पटकसम्म उडान थियो । तोकिएको दिनमा रोलक्रम अनुसार टिकट लिएर उड्न पाईन्थ्यो । बिद्यार्थीलाई हवाईभाडामा २५ प्रतिशत छुट हुन्थ्यो ।  समय बित्दै जाँदा यात्रुको चाप बढ्दै गएर तत्कालीन शाही नेपाल वायु सेवा निगमको थापाथलीस्थीत कार्यालयको अगाडिबाटोमा कोही रातभरि त कोही मध्येरातबाट लाईनमा बसेर बिहान कार्यालय खुलेपछि टिकट लिने समय पनि आयो । तर, पनि त्यस बेला तोकिएको दिनमा तोकिएको सिटहरू पाईन्थ्यो । त्यसबेलाका पञ्च नेताहरूको दवाबका कारण निगमले मनचाँजो गर्दै कर्णालीको लागि हवाई भाडा बढाउन पनि सजिलो थिएन । यसको मतलव पञ्चनेता ठिक र अहिलेका नेता बेठिक भन्न खोजिएको हैन । तर, त्यो वेलामा विद्यार्थी र सर्वसाधारण जनताले सस्तो भाडा दरमा सजिलै आउनजान सक्थे । अहिले जस्तो बेथिति थिएन । हवाई उडान पैसासँग भन्दा पनि बढी जनताको आवश्यकतासँग जोडिएको थियो । अहिले त बिदेसी  भएमा तुरुन्तको तुरुन्तै जहाज तयार हुने रहेछ किन कि बिदेशीको टिकटको मूल्य धेरै बढी रहेछ । पैसा कमाउनु मात्र एयरलाईन्सहरूको काम रहेछ । दुर्गम क्षेत्रका जनताको आवश्यकता उनीहरूको दायीत्वमा पर्दाेरहेनछ । यस्ता एयरलाईन्सहरूलाई राम्रो बाटोघाटो नभएका क्षेत्रमा उडान नगरी अरु स्थानमा चलाउन पाईदैन भनेर बाध्यकारी अवस्था लगाउनुपर्ने राज्यको दायीत्वमा पर्नु पर्ने होईन र ? विडम्वना, यो विषय नेपालमा विद्यमान आजसम्मका कुनैपनि राजनीतिक पार्टीहरूको चासोको बिषय बनेन अर्थात भनौ. प्राथमिकताको विषय भित्र परेन । कर्णालीवासीका लागि त यो देशमा राज्य छ कि छैन यसको राम्रो अनुभूति सम्म हुन पाएको छैन भन्दा अत्युक्ति हुने नहोला । 

हवाईमार्गबारे कुरा उठाउँदा किन हवाईजहाज नै चाहियो सडकमार्ग प्रयोग गर्दा पनि हुन्छ भन्ने प्रश्न पनि आउन सक्छ । तत्कालीन् प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोईरालाले २०४८ सालमा शिलान्यास गरेको कर्णाली राजमार्ग २०६३ चैत्र ३० गते दखि सञ्चालनमा आएको थियो । यो जम्मा २३२ किलोमिटर लामो छ । आजको दिन अर्थात २०८० सालसम्म पनि साना गाडीहरू जान सक्दैनन् । ठूला गाडिहरू लिएर पनि सुर्खेतबाट हुँदै कालिकोट जुम्ला र मुगु पुग्न धेरै कठिन यात्राको जोखिम उठाउनुपर्ने हुन्छ । कसैले यस मार्गलाई “मृत्युमार्ग” भन्दछन् भने कसैले “मृत्युरेखा” नामाकरण गरेकाछन्् । यो मृत्यमार्गमा मुलुक नै स्तब्ध बनाउने किसिमका कैयौं दुर्घटनाहरू विगतमा भएका छन् हालसम्म पनि लगातार हुँदैछन् । ती दुर्घटनाहरू मन नै विक्षिप्त बनाउने घटनाहरू एउटा लेखमा  लेखेर साध्य नै छैन । साँघुरो एकतर्फी गाडी गुड्न पनि मुश्किल खाल्डैखाल्डाको घुम्तीहरू भएका बाटोहरू छन् । थोरै मात्र तलमाथि पर्नगयो भने मान्छेको त के कुरा मान्छे सवार गाडीको टुक्राटाक्री खोज्न समेत हम्मे पर्छ । बाटोको एकातर्फ हे¥यो कहाली लाग्दो भिरहरू छ, अर्कोतर्फ हेर्यो दृष्टि नै नपुग्ने खालका अग्लाअग्ला डाँडाकाँडाहरू छन् । भिरसँगैको नदीले कैयौं सवारी साधनहरू र त्यसमा सवार यात्रुहरू आफ्नो गर्भगृहमा समाहित गरिसकेको छ । यसको गिन्ती सम्भव छैन भन्दा फरक पर्दैन ।

बिपरित दिशाबाट गाडी आएमा ब्याक गरेर मुश्किलले बाटो दिनुपर्ने बाध्यता छ, यहाँका चालकहरूलाई । यही बाटो कै यात्राका विषयमा २०८० बैशाख ८ मा एउटा खवर छापिएको छ । जसअनुसार  गुणस्तरका दृष्टिले नाममात्रको यस सडकमा ७० को दशकमा मात्रै १ हजार ८२१ दुर्घटना भएका थिए र यी दुर्घटनाहरूमा ९९१ जनाको ज्यान गयो भने १ हजार ५२७ जना गम्भीर रुपमा घाइते भएका छन् । दुर्घटनाहरूमा भएको मानवीय क्षतीको अवस्था यस्तो भयावह छ भने भौतिक क्षतीको कुनै हिसाब निकाल्नै कठिन रहेको छ । यस्तै यस्तै कारणले नै कर्णाली क्षेत्रको विकास रेखा मानिएको यस राजमार्गले ट्रयाक खुलेको केही वर्ष भित्रै “मृत्युमार्ग” को नयाँ नाम पायो । वैकल्पिक सडक निर्माणको त धेरै परको कुरा हाम्रो संघीय सरकारले न्यूनतम कामचलाउ सडकको स्तर कायम राख्न समेत सकिरहेको छैन । कतिसम्म भने यस सडकमा सामान्य सडक संकेत चिन्हहरू समेत छैनन्  । न्यूनतम इन्जिनियरिङ मापदण्ड समेत पुरा नगरेको यो राजमार्गको माध्यमबाट राज्यले नै आप्mना नागरिकमाथि ज्यानमारा व्यवहार गरिरहेको छ । यस राजमार्गको उद्घाटन गर्न तत्कालीन् योजना आयोगका सदस्य जगदीशचन्द्र पोखरेल सुर्खेतबाट गाडीमा जुम्ला पुग्नुभएको थियो, बाटो यति अप्ठेरो थियो कि उहाँ त्यहीबाटो भएर फिर्ता हुनसक्नु भएन । हेलिकप्टरबाट काठमाडौँ जानुभयो । पछि योजना आयोगका उपाध्यक्ष्य समेत भएका पोखरेललाई तपाईले उद्घाटन गर्नुभएको कर्णाली राजमार्ग राष्ट्रिय गौरवको योजनामा राखीदिन कर्णालीवासीले पटक पटक आग्रह गर्दापनि भाषणमा कर्णाली प्रति आँशु त झार्नुभयो तर काम भएन भन्ने भनाई छ । 

“कर्णालीमा सडक छैनन् मृत्यु रेखा मात्रै छन्”, “श्रीमतीको ज्यान गयो, भ्mयालबाट फालेर छोराको ज्यान बचाएँ”, “कर्णाली राजमार्गमा इन्जिनियरिड मापदण्ड नै पूरा भएन”, “कर्णालीबाट हेर्दा काठमाडौं दुर्गम जस्तो लाग्छ” जस्ता शिर्षकहरूमा सरकारको ध्यानाकर्षणका लागि थुप्रै पत्रकार, लेखकहरूले पटक पटक कलम चलाएकाछन् । सामाजिक मिडियाहरूमा छ्यापछ्याप्ती बाहिर आएका यात्रा पीडितहरूका कथा व्यथाका त कुरै नगरौं । यो बाटोबाट कर्णालीको यात्रा गर्दा यस्तो लाग्छ, यो कुनै पनि कोणबाट जनताका लागि बनेको, बनाईएको कर्णाली राजमार्ग नभएर त्यहाँका रोग, भोक र गरिवीबाट आक्रान्त निमुखा जनता मार्न बनेको एम्बुस हो । । एकपटक टेलिभिजनमा प्रशारित भएको सुपरडान्स नेपाल प्रतियोगितामा भाग लिएकी मुगुकी एकजना सानी बहिनी दशैंमा घर जाँदा आमालाई यही बाटोमै गुमाएपछि त्यो बाटो सम्झँदै आँखाभरि आँसु निकालेर भावविह्वल बन्दै त्यस डरलाग्दो दुर्घटना पछि त्यस बाटोको यात्रा गर्ने उनीमा हिम्मत छैन भन्दै थिईन् ।  

नेपालको सबैभन्दा ठूलो ताल रारा ताल यही बाटो छिचोलेर पुग्नुपर्ने एउटा जिल्ला मध्येको मुगुमा पर्छ । राराताल भन्ने बित्तिकै प्राय सबै नेपालीको मनमा एकपटक पुग्ने रहर जागेर आउनु स्वभाबिक नै हो । तर, त्यहाँ पुगेर आएकाहरू सबैको मुखबाट “ठाउँ त सुन्दर हो, त्यहाँ पुग्ने बाटोको दूरावस्थाले आङ् नै सिरिङग भएर आउँछ, धन्न बाँचेर आइयो” भन्ने एउटै शव्द निस्कन्छ । बाटोमा भएका ठूलाठूला खाल्डाले उफार्दा उफार्दा काठमाडौं आईपुग्दा थिलोथिलो भएकाहुन्छन् । रारा पुगिसकेपछि बस्नेखाने व्यवस्थाको त कुरै नगरौं । त्यहाँ भएको होटलको बसाईँको रातलाई नरकसँग तुलना गर्नेहरूको सङ्ख्या पनि कम छैन । केन्द्रमा पहुँचवालाहरूको क्षेत्रमा पक्की बाटो, नजिक नजिक पक्की पुल, कतै टनेल, कतै द्रुतमार्ग त कतै पिचमाथि पिच थप्ने काम भईरहेको छ । पुल हाल्नपर्ने ठाउँमा पनि केही मिटरको दूरिमा पुलै पुल हालिएकाछन् विमानस्थलमाथि विमानस्थल थपिन्छन् ।  धेरै टाढाको कुरा नगरौं काठमाडौंबाट हेटौडा जाने बैकल्पिक सडक बाटोमात्र सातवटा छन् । तर, कर्णालीको मृत्युमार्गको बिषयमा सोधीखोजी गर्ने फुर्सद अधिकारसम्पन्नहरूलाई हिजोको व्यवस्थामा थिएन, तर हामी सबैले लडेर, मरेर ल्याएको आजको व्यवस्थामा पनि अनुभूति भएको छैन । 

सामाजिक सञ्जालमा देखेको एउटा प्रसङ्ग यहाँ राख्न मनलाग्यो धनगडीकी एकजना महिला एक्कासी बेहोस हुनुभएछ र त्यहाँको स्थानीय अस्पतालमा लैजादा डाक्टरले यहाँ सकिदैन काठमाडौँ लैजान सुझाव दिनुुभएछ । त्यस पछि  धनगडीबाट काठमाडौँका लागि राती ७.३० को टिकट लिईएछ । मौसमका कारण हवाईजहाज अलि ढिलो उडेर ९.४५ मा काठमाडौँ आईपुगे छ । धन्य रहेछौं धनगडीवासीहरू यहाँहरूको लागि हवाईजहाज पुग्दो रहेछ । कर्णाली वासीहरू त कर्णाली मै उपचार नहुँनसक्ने बिरामीहरूको लागि मृत्युवरण गर्नुबाहेकको अर्काे बिकल्प छैन । मृत्युमार्गबाट आउँदा आउँदै कतै केही समस्या नभएको खण्डमा पनि बाटोमै तीन दिन लाग्छ । यदि भाग्यलाई विश्वास गर्ने हो भने भाग्यमानी बिरामी मात्र काठमाडौं देख्न पाउँछ । हाम्रो बलिदानीबाट बनेको सरकार केन्द्रमा छ, प्रदेशमा प्रदेश सरकार छ, घरघरमा सिंहदरबार पुगेको छ रे । अन्यत्रका जनताले झैं हामीले पनि जनप्रतिनिधिहरूलाई मतदान गरेर विभिन्न निकायहरूमा पठाएउदै आइकाछौ । कर्णालीवासीको प्रजातन्त्र प्राप्तीमा बलिदानी कम थियो कि ? राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रको लागि कहाँ चुक्यौं कर्णालीवासी ? हामीले पञ्चायत कालमा पाएका सुबिधाहरू पनि बिस्तारै खोसिदै गएका छन् । प्रदेश र केन्द्रमा भएका दलहरू सच्चिएर उदाहरण बन्ने कि सकिएर अपवाद बन्ने ? हैनभने कर्णालीले कतिसम्म्म मृत्युमार्ग उययोग गर्ने ?

सन्दर्भ सामाग्री
रोकाय, दीपेन्द्र, ‘कर्णालीबाट हेर्दा काठमाडौ दुर्गम जस्तो लाग्छ’, कान्तिपुर दैनिक, ०८० बैशाख ।
खत्री, यज्ञ, ‘कर्णालीमा सडक छैनन्, मृत्यु रेखा मात्र छन !’, यज्ञ खत्री, अनलाईन खवर, ०८० बैशाख ।
रावल प्रेम, ‘श्रीमतीको ज्यान गयो, भ्mयालबाट फालेर छोरो बचाएँ’, अनलाईन खवर, ०८० बैशाख ।
भण्डारी, लीलाबहादुर ‘कर्णाली राजमार्गमा इन्जिनियरिङ मापदण्ड नै पूरा भएनँ’, अनलाईन खवर, ०८० बैशाख ।